źródła - kronika Ludwika Musioła
Skład społeczny ludności Ornontowic
Dawny rolniczy charakter gminy już od połowy zeszłego stulecia zaczął się zmieniać przez coraz to większy odsetek ludności robotniczej, zwłaszcza górniczej. Kiedy w latach 70-tych zaczęto zastawiać ruch na pobliskich kopalniach w rejonie orzeskim, odpłynęło wielu do dalszych okręgów przemysłowych.
W roku 1921 na przykład liczono w Ornontowicach 410 członków uprawnionych do Kasy Brackiej Górniczej, ponadto dalszych 73 inwalidów górniczych oraz 46 wdów po górnikach uprawnionych do kasy knapszaftowej. Razem z członkami rodzin takich członków kasy liczono tu w powyższym roku 1926. Do tej liczby dochodzą jeszcze robotnicy przemysłu hutniczego. Zatem schemat diecezji katowickiej na rok 1925 słusznie podaje ilość robotników razem z członkami rodzin w Ornontowicach na 90% ogółu mieszkańców gminy.
Wobec tego - ponieważ i dziś ten stan się nie zmniejszył a raczej spotęgował - Ornontowice uznać trzeba za osadę robotniczą.
Następująca tabela niech uwidoczni z grubsza wszelkie przemiany w stanie posiadania gruntów na przestrzeni wieków i coraz to większe rozdrabnianie posiadanych przez chłopów gospodarstw.
Kmiecie Zagrodnicy Chałupnicy
_________________________________
Około roku 1300 30 - -
1679 16 60 -
1783 21 48 4
1861 13 19 96
Uwaga: w liczbie kmieci są także pół siodłacy.
Do tego czasu powyższy podział na te trzy kategorie gospodarcze chłopów miał jeszcze swoje znaczenie społeczne. Później określenia te miały jedynie historyczno-tradycyjne znaczenie. W tym sensie każdy, kto zbudował sobie domek, czyli willę, może uchodzić za „chałupnika”.
W roku 1905 księga adresowa podaje taki stan rzeczy, stosując jeszcze dawny tradycyjny podział na kategorie:
- siodłaczych gospodarstw 1 (Spyra Mikołaj)
- półsiodłaczych gospodarstw 11
- zagrodniczych gospodarstw 11
- półzagrodniczych gospodarstw 17
- chałupniczych gospodarstw ponad 100
Z tych jedynie półsiodłaków i zagrodników, a co najwyżej jeszcze półzagrodników można uważać za rolników (w liczbie 40, przeważnie małorolnych).
Z zagrodników i chałupników tzw. „wolnych” tj. nie zobowiązanych do robocizny na pańskim folwarku wymienia źródło z około 1830 roku następujących mieszkańców Ornontowic:
1. Młynarz Andrzej Kusik 11 morgów roli
2. Wolny zagrodnik Balon 31 morgów roli
3. Wolny zagrodnik Szwerthalter 25 morgów roli
4. Wolny chałupnik Pindera 13 morgów roli (a może Pindur?)
5. Wolny chałupnik Karol Nickel 7 morgów roli
6. Wolny chałupnik Walek Cyprys 6 morgów roli
7. Wolny chałupnik Maciej Markiewka 4 morgi roli
Wszyscy inni mieli zobowiązanie robotowania na pańskim folwarku.
Z osiadłych z dawnych czasów rodzin w roku 1905 cały szereg był zastąpiony w licznych rodach. I tak spotykamy nazwiska:
Spyra - 18 rodzin tego nazwiska
Nieradzik - 12 rodzin
Kornas - 12 rodzin
Zajusz - 11 rodzin
Grzywok - 8 rodzin
Rzemiosło
Po wsiach było zawsze kilku najniezbędniejszych rzemieślników, którzy wykonywali swe rzemiosło albo we dworze lub we wsi.
W roku 1861 spotykamy tu:
1 stolarza
4 szewców
4 krawców
1 tkacza
3 kowali
2 kołodziejów
_______________
Razem: 15 rzemieślników
Przy wzroście ludności robotniczej, nierolnej otwierają się tu sklepy żywnościowe.
W roku 1822 było tu aż 4 rzeżników.
W roku 1905 notujemy zaś:
2 szewców
3 krawców
1 piekarza
2 rzeźników
3 kowali
9 kupców i kramikarzy
7 murarzy
2 stalmachów
1 stolarza
2 ogrodników (jeden na zamku)
1 ślusarza
Stosunki społeczne
Kierownik szkoły Skowronek w swej kronice szkolnej podaje dosyć treściwy obraz stosunków gospodarczo-społecznych w Ornontowicach, przy czym podkreśla zasługi starego Hegenscheidta, właściciela majątku Ornontowice, wokół podniesienia poziomu gospodarczego ludności wsi. Uwagi te zasługują na utrwalenie ich w kronice:
„Tutejsza gmina, licząca 2000 mieszkańców składa się w głównej części z ubogich rodzin robotniczych. Liczba tej ubogiej warstwy powiększyła się znacznie wskutek uprzemysłowienia, kiedy między rokiem 1850 a 1860 otwarto w pobliżu (Orzesze) szereg kopalń węgla. Dobre płace robotników do 1 talara dziennie a później 3 – 4 marki za dniówkę spowodowały, że gospodarze rozparcelowali swe grunta między swych dobrze zarabiających synów, którzy pobudowali sobie domki, inni zaś odsprzedali parcele robotnikom przybyszom. Kiedy zaś koniunktura w przemyśle się pogorszyła, ta warstwa robotnicza powiększyła szeregi ubogiego proletariatu wiejskiego. W okresie dobrych zarobków wyrastały na wsi nowe karczmy, w których ciężko zarobiony grosz zapełniał kieszenie żydowskich i chrześcijańskich knajpiarzy, których w roku 1881 było w gminie 6. Nie było we wsi osobistości dość wpływowej, która by tym namiętnościom położyła kres, mianowicie ogólnemu pijaństwu, grze w karty, rozrzutności i lekkomyślności. Nie zdawali sobie ci ludzie sprawy z tego, że po dniach tłustych mogą nastąpić czasy złe. Więc na szkołę i kościół nie było grosza w gminie, ale budowały się ładne szynki i gospody. Dobra konjunktura w przemyśle i stosunkowo łatwy zarobek zrodziły wstręt do pracy trwałej, lekkomyślność i pijaństwo. Odważne wystąpienie władzy gminnej mogłoby zapobiec tej zgniliźnie, lecz gdzież to były te władze? Karczmarz był przewodniczącym Rady Parafialnej, drugi karczmarz siedział w nadzorze szkolnym, bratanek pierwszego, a szwagier drugiego był naczelnikiem zarządu gminy. Członkowie różnych gminnych urządzeń byli stałymi klientami w karczmach. Ordynans gminny to nałogowy pijak, który wreszcie skonał w obłędzie. Pisarz gminy a doradca i prawa ręka tych trzech przedstawicieli urzędów gminnych, to były urzędnik policyjny, sekretarz amtowy Paweł Musioł (zmarł w 1909 roku), za którego czynną przyczyną owe karczmy otrzymały koncesję, a który był zaślepionym i zawziętym wrogiem szkoły.
Ten to człowiek na zebraniach gminnych przedstawiał szkołę jako ciężar nieznośny dla gminy, podburzał w knajpach ludność przeciwko nauczycielom i wzbudzał nienawiść do nich.
Ornontowice liczyły wówczas około 500 rodzin robotniczych. W miejscu ci ludzie mieli stałą pracę albo w rolnictwie folwarcznym lub leśnictwie, ale te zatrudniały tylko około 50 robotników; dalszych 15 znalazło pracę w dominialnej cegielni. Przy Hucie Szkła na pograniczu Orzesza zatrudnionych było około 20 robotników, w kamieniołomach dominialnych pracowało 12. Razem więc było ich 97 osób. Reszta, ponad 400 pracowników musiało szukać pracy poza miejscem zamieszkania, lub też jako bezrobotni ciężki prowadzić żywot.
Nowy właściciel Ornontowic, radca handlowy Hegenscheidt z Westfalii pochodzący, był szlachetnym przyjacielem ludu. Poznał on nędzę i duchowy upadek ludności tutejszej i od pierwszych chwil wszczął kroki, aby podnieść przede wszystkim materialny byt ludności. Podwyższył płacę robotnikom swych przedsiębiorstw i wynagrodzenie służby folwarcznej. Zarządził przebudowę dotychczasowych licznych i lichych mieszkań dla swych robotników i zbudował szereg nowych domów robotniczych. W roku 1884 założył w Ornontowicach fabrykę łańcuchów, która zatrudniała około 120 robotników. Ale rzecz ciekawa i znamienna; robotników do tej fabryki nie mógł znaleźć w Ornontowicach: miejscowi patrzyli się na wszystko leniwie i niechętnie. Fabryka ta musiała zatrudniać głównie robotników pozamiejscowych. Była za tym doskonała okazja dla miejscowych robotników, aby przyswoić sobie umiejętności fachowe, mając zakład pracy tuż pod nosem.
Słusznie upatrywał się on przyczyn upadku moralnego i indolencji warstwy robotniczej w dużej ilości karczm we wsi. Sam dał zarządzenie likwidacji dominialnej karczmy; kumoterstwo w zarządzie gminnym zniósł i oddał zarząd gminny swemu szwagrowi Frydrychowi”. Tyle pisał o tych stosunkach miejscowy kierownik szkoły Skowronek, człowiek pilny, rozumny i doświadczony w roku 1884.
Stosunki narodowościowe aż do okresu międzywojennego
Ludność Ornontowic, jak dalece źródła o tym świadczą, była i jest narodowości polskiej. Wśród warstwy autochtonnej nie było w ogóle Niemców, a jedynie na dworze sporadycznie wśród urzędników i niższej służby trafiali się niemieccy przybysze, przez niemieckich panów dominialnych sprowadzeni. Był to jednak żywioł nietrwały, nieosiadły, podobnie jak rodziny żydowskie.
Takie niemieckie nazwiska się zjawiają i najczęściej znów znikają:
Georg Friedrich Meyer - 1736
Katarzyna Spil - 1732
Johann Friedrich z Moraw ,a żona rodz. Roller - 1739
Johann Konrad - 1740
Fischer - 1757
Lauther - 1763
Kasper Fruhholz - 1765
Tomasz Scholtz (szafarz) - 1786
Anton Ulrich - 1786
Markus Nickel - 1786
Jan Greiman (kolonista) - 1788
Walenty Haber (młynarz) - 1787
Jednak ta przejściowa przymieszka w niczym nie zmieniała czysto polskiego składu osiadłej tu ludności chłopskiej. Właściwa germanizacja zaczęła się dopiero po roku 1872, kiedy słowo i książkę polską wyrugowano ze szkoły. Ale i ten wysiłek rządu pruskiego niewiele wskórał dla niemieckości, choć tu i tam pozyskiwał pojedyncze rodziny dla siebie. Najsilniej rozgorzały antagonizmy narodowe po pierwszej wojnie światowej, zwłaszcza w okresie plebiscytu, kiedy ludność musiała się decydować, komu oddać swój głos, Polsce, czy Rzeszy Niemieckiej.
Agitacja obu stron nie przebierała w środkach. Jaki więc był wynik plebiscytu w naszej gminie?
za Polską oddało swój głos 1029 osób
za Niemcami oddało swój głos 338 osób
Zawsze więc ¾ ludności głosowało za Polską, choć w głosach Niemców było nie mało tzw. emigrantów z głębi Niemiec, a ponadto w liczbie głosujących za Niemcami było bardzo wielu takich, których językiem ojczystym był polski.
Na terenie kościelnym owa bardzo nieznaczna przymieszka niemiecka nie odgrywała żadnej roli. Mimo tej bardzo szczupłej ilości Niemców – w roku 1930 proboszcz określił ich cyfrą 34, w okresie międzywojennym wygłaszał dla nich 3 niemieckie kazania rocznie, 1 kazanie w Wielki Piątek, a w czasie postu raz w tygodniu Drogę Krzyżową. W roku 1935 liczono tu 1,1 % Niemców.
Statystyka populacyjna
Ornontowice liczyły w poszczególnych latach:
1783 - 294 mieszkańców
1830 - 843 mieszkańców (w tej liczbie 14 ewangelików i 14 żydów)
1845 - 1250 mieszkańców (53 ewangelików i 14 żydów)
1855 - 1306 mieszkańców
1861 - 1475 mieszkańców (29 ewangelików i 25 żydów
1867 - 1787 mieszkańców
1861 - 1898 mieszkańców
1890 - 1929 mieszkańców (62 ewangelików i 22 żydów)
1905 - 2134 mieszkańców
1910 - 2299 mieszkańców
1927 - 2441 mieszkańców
1936 - 3051 mieszkańców (52 ewangelików i 4 sekciarzy)
1940 - 3340 mieszkańców