źródła - kronika Ludwika Musioła
Pod podmuchem wielkiej Rewolucji Francuskiej i po poniesieniu druzgocącej porażki przez armię Napoleona, Prusy zrewidowały swoje stosunki, pachnące średniowieczem, i wprowadziły cały szereg wolnościowych reform. Jedną z tych reform było uwolnienie chłopów z poddaństwa, co jednak napotkało na silny opór szlachty, dotąd tak bardzo uprzywilejowanej. Według pruskiego edyktu z dnia 14.09.1811 roku miała przestać niewola chłopów, zaś według deklaracji z dnia 29 maja 1916 roku chłopi całkowi (siodłacy) oraz ci z za grodniczej warstwy, którzy posiadali co najmniej 30 morgów pruskich roli, mogli się starać o uwłaszczenie na roli, na której gospodarowali, pod warunkami bardzo uciążliwymi. Mieli odszkodować dominialnych panów wysokimi sumami pieniężnymi lub też odstąpieniem na rzecz dominium swych ról (w niektórych wypadkach, aż do połowy swego dotychczasowego obszaru rolnego), a przy tym jeszcze pełnić pewne posługi na folwarku.
W Ornontowicach ta akcja zniesienia serwitutów i uwłaszczenia chłopów miała przebieg następujący:
W myśl zawartego porozumienia między chłopami a dominium recesu z dnia 18.12.1821 r. oraz 15.01.1822 r. miało 10 chłopów całkowych oraz 21 zagrodników większych uzyskać prawo własności ziemi, na której gospodarowali i być zwolnionych z szeregu świadczeń na rzecz dominium pod takimi warunkami:
Chłopi ornontowiccy oddadzą na własność dominium połowę swych ról, które dotąd uprawiali.
Zobowiązani są nadal płacić roczny czynsz od ziemi posiadanej w wysokości
1 talara 10 groszy srebrnych.
W razie odsprzedania swej posiadłości płaci się dominium tzw. laudemium w
wysokości 10 talarów.
Rocznie z każdego gospodarstwa chłopsko - siodłaczego wysyła się przez
10 dni rocznie 1 siłę męską bezpłatnie do robót folwarcznych. Ten obowiązek mógł być zniesiony za opłatą dopiero po 10 latach od podpisania recesu.
Pod takimi to ciężkimi warunkami nabyli resztę swojej ziemi następujący siodłacy w Ornontowicach:
Franciszek Spyra
Jakub Spyra
Andrzej Spyra
Franciszek Nieradzik
Szymon Domin
Bernard Grzywok
Jakub Gołąb
Malcher Zajusz
Jerzy Owczarek
Paweł Kornas
A trzeba wiedzieć, że z pierwotnej ilości chłopskich (siodłaczych) ról już w poprzednich czasach dominium 9 ról siodłaczych przyłączyło do ról dominialnych bez odszkodowania, a 10 dalszych dużych gospodarstw uległo „reluicji”, czyli zostały odebrane i utworzono z nich mniejsze za grodnicze gospodarstwa za pewnym innym ekwiwalentem dla usuniętych chłopów. Tak więc dowiadujemy się, że pierwotnie w Ornontowicach było około 30 pełno łanowych gospodarstw siodłacznych.
Z zagrodników ornontowickich pod podobnymi warunkami uzyskali prawo własności swych gruntów:
Chmurczyk, Joachimski, Pinder, Mikusz, Garczarczyk, Zdzieblik, Szczepański, Madeja, Kornas, Oleś, Kurasz, Schwethalter, Adamczyk, Zdziebło, Jerzy Owczarek, Frystacki, Markiewka, Chromy, Spyra, Balon, Ulbrych
(22 zagrodników większych).
Zagrodnicy mniejsi oraz chałupnicy musieli jeszcze czekać do roku 1847 lub 1851, zanim także dla nich wybiła godzina wolności od ciężarów pańszczyźnianych. Z nimi zawarto reces o zniesieniu serwitutów i uwłaszczeniu dopiero 02.10.1847 roku, który wszedł w życie po zatwierdzeniu go dnia 19.08.1850 roku przez państwową komisję.
Do tego czasu ciążyły na każdym z tych gospodarstw za grodniczych następujące ciężary:
- robocizna na pańskich folwarkach przez 3 dni w tygodniu przez cały rok jedną
osobą pieszą,
- poza tym przez dalszych 12 dni w czasie żniw na rolach pańskich zjawić się z
grabiami do pracy,
- oddawać każdy po dwie kury i jeden mendel jaj,
- płacić czynsz roboczy w wysokości 24 groszy srebrnych rocznie,
- za stróżowanie ekwiwalent 30 groszy srebrnych,
- za zwolnienie od przędzy 12 groszy srebrnych.
Za to im dominium bezpłatnie dawało:
- przy młócce zboża co 17 ociepką wymłóconego ziarna,
- wolne drzewo branie na opał w lasach dominialnych
- wolno im było grabić ściółkę, ale za to należało płacić owsem,
- bezpłatne drzewo budulcowe przy reparaturze budynków,
- wsparcie w razie nieszczęść i wypadków.
Teraz więc od roku 1851 wszystkie te zobowiązania z obu stron odpadły. Jednak zagrodnicy, wolni od powyższych ciężarów, musieli jeszcze nadal płacić rentę w wysokości 14-15 talarów dla dominium. Chałupnicy nie mieli większych zobowiązań dla dominium, gdyż byli to albo małorolni (za jednym wyjątkiem) lub w ogóle roli nie mieli. Tym samym recesem stali się jednak pełnoprawnymi właścicielami swych chałup i gruntów, podczas gdy dotąd byli tylko użytkownikami.
A oto imienny wykaz 15 zagrodników i 46 chałupników uwłaszczonych powyższym recesem z roku 1847 względnie 1850:
Zagrodnicy Ilość posiadanej roli
(morgi) (pręty kwadratowe)
Adamczyk Franciszek 20 13
Malczyk Józef 23 6
Nieradzik Andrzej 22 41
Kornas Urban 24 24
Spyra Marcin 22 78
Malczyk Jan 22 18
Machulec 17 134
Kosmala Antoni 15 128
Nieradzik Marcin 23 37
Spyra Józef 15 15
Wilczek Józef 12 127
Fabian Maciej 25 46
Grzywok Sobek 30 84
Nieradzik Jan 17 147
Staniek (Staniczek) 17 37
_____________________
Razem posiadali: 409 morgów i 35 prętów kwadratowych
Chałupnicy uwolnieni w roku 1847 – 1850:
Szczepański Domin
Janek Franciszek Grzywok Florian
Grzywok Szymon Binacz
Tlołka Owczarczyk Karol
Grzywok Mateusz Adamczyk Jan
Niemczyk Mozgalik Walenty
Cipa Kamionka Franciszek
Mikusz Jan Magdzioż Błażej
Lisowski Malczyk Franciszek
Groll Oleś Jan
Nowak Smerczek Józef
Mozgalik Zajusz Klemens
Krawczyk Ulbrych Bartek
Zajusz Wawrzyn Rajca (posiadał 40 morgów pola)
Fabian Marcin Kornas Jan
Jaroszek Cipa
Nieradzik Błaszczyk Franciszka (akuszerka)
Borcik Pustelnik Jan
Slusarek Kamionka Marcin
Owczarek Jerzy Chmurczyk Józef
Zdziebło Jan Brozak Aleksy
Nowak Nikodem Rzymski
Połap Grzywocz Szymon
Wszyscy wyżej wymienieni chłopi, którzy w latach 1822 i 1847 – 1850 uzyskali swe domy i role na wolną własność nie mieli wolności w następujących sprawach, które dominium dla siebie rezerwowało:
dzikie rybołówstwo w strumyku młyńskim,
wszelkie podziemne pokłady rudy żelaznej i węgla kamiennego może eksploatować tylko dominium, lecz musi
odszkodować chłopom popsutą górnictwem ziemię.
Po uzyskaniu wolnej dyspozycji swoją własnością, chłopi tutejsi zaczęli rozparcelowywać swoje grunta. Jeszcze w roku 1864 liczono 13 gospodarstw siodłaczych względnie pół siodłaczych, 2 całkowe gospodarstwa z roku 1850 uległy podziałowi tak, że było ich teraz 13. Ale w roku 1905 liczono już tylko 9 pół siodłaczych gospodarstw.
Natomiast w bardzo krótkim czasie podniosła się tu liczba chałupników z tejże parcelacji. Siodłak i zagrodnik dzielili swój grunt między dorosłych synów, wyposażali córki częścią swych gruntów a na tych parcelach wyrastały domki, czyli chałupy małorolnych i bezrolnych jak grzyby po deszczu. Kiedy w roku 1850 było w Ornontowicach razem 46 chałupników, to już w roku 1861 liczba ich się podwoiła i liczono ich wówczas 96, a przecież od tego roku jeszcze takich domów przybyło.
Podział zaś na stare kategoria gospodarcze: kmieć czyli siodłak, zagrodnik, chałupnik już od przeszło pół wieku nie ma znaczenia. Dawniej jednak ściśle przestrzegano tego podziału warstwy chłopskiej po wsiach.
Serwitut, serwituty – uprawnienia chłopów do korzystania z dworskich łąk i pastwisk oraz lasów, wywodzące się z okresu feudalnego, będące powodem licznych zatargów między wsią a dworem. Na ziemiach polskich zostały zlikwidowane w większości do końca XIX w
Wyzwolenie chłopów Ornontowickich z poddaństwa - zniesienie serwitutów